Armoede in kaart 2019

Kans op armoede het grootst voor de jongsten én alleroudsten in de bevolking

Kinderen tot en met 12 jaar lopen een bovengemiddeld risico op armoede: in 2017 leefde ongeveer 9% van deze kinderen in een huishouden met een inkomen onder het niet-veel-maar-toereikendcriterium (figuur 1). Dit is ruim 3 procentpunten hoger dan het landelijke gemiddelde (5,7%, zie De omvang van armoede). Vanaf het dertiende jaar loopt de kans op armoede flink terug en ligt het armoedepercentage bijna op het landelijke gemiddelde. Van de kinderen en jongeren in de middelbareschoolleeftijd was 5,9% arm. Dit lagere armoederisico onder kinderen vanaf dertien jaar kunnen we goed verklaren: de ouders (vooral de moeders) gaan weer werken of gaan meer uren werken. Uit eerder onderzoek blijkt dat vooral onder alleenstaande moeders een stijging van de arbeidsparticipatie optreedt wanneer hun kinderen naar de middelbare school gaan (Perez et al. 2018). Daarnaast is het mogelijk dat inkomsten van de kinderen het besteedbare inkomen van het huishouden aanvullen. Uit gegevens van het Centraal Bureau voor de Statistiek blijkt dat bijna 50% van de scholieren in het voortgezet onderwijs een baan heeft. Meestal gaat het om een kleine bijbaan, maar in ongeveer een op de zes gevallen betreft het werk voor ten minste 12 uur per week (CBS 2019a). Tot slot hebben kinderen van dertien jaar en ouder minder minderjarige broers en zussen. En, zoals we verderop laten zien, het aantal kinderen in een gezin is een bepalende factor voor de kans op armoede.

In totaal leefden in 2017 ruim 272.000 minderjarigen (0 tot 18 jaar) in armoede. Zij vormden 8,1% van de totale bevolking tot 18 jaar. Net als de totale armoede in Nederland (zie De omvang van armoede) neemt ook de armoede onder kinderen en jongeren af sinds 2013. In dat jaar was 10,3% van hen arm: ruim 337.000 minderjarigen (zie de knop 'Download data’ onderaan de pagina).

De bestrijding van armoede onder kinderen is al een aantal jaren een speerpunt van het overheidsbeleid. Dit komt mede door onderzoek van de Kinderombudsman (2013). Het beleid zet vooral in op verbetering van de maatschappelijke participatie en kansengelijkheid van kinderen die in armoede opgroeien. Sinds januari 2017 ontvangen de gemeenten hiervoor jaarlijks 85 miljoen euro extra. Het is de bedoeling dat zij dit geld gebruiken voor voorzieningen die direct ten goede komen aan kinderen in armoede (TK 2018-2019).

Vanaf het achttiende jaar schommelt het aandeel armen in de bevolking rond de 6% à 7%. Vanaf het veertigste levensjaar is een daling zichtbaar. Het armoedepercentage in de groep vanaf 45 jaar komt volgens het niet-veel-maar-toereikendcriterium onder het landelijke gemiddelde te liggen (op ongeveer 5%). Waarschijnlijk zijn dit mensen die nog wel actief zijn op de arbeidsmarkt, maar geen kinderen meer thuis hebben. Er hoeven dus minder gezinsleden van het inkomen rond te komen. In de groep 60-64-jarigen is er een lichte piek in het aandeel armen (5,2%). Vanaf de leeftijd van 65 jaar daalt het armoedepercentage sterk. Van de 65-plussers tot 80 jaar heeft 2% à 3% een inkomen onder de armoedegrens. Boven de 80 jaar neemt het aandeel armen weer toe. Bij de 80- tot en met 89-jarigen gaat het nog om 4% à 6%, maar bij de 90-plussers om bijna 11% (zie figuur 1). Dit komt door de relatief hoge zorgkosten van deze leeftijdsgroep. De zorgkosten worden immers van het inkomen afgetrokken (zie Waar ligt de armoedegrens?). In totaal waren er in 2017 iets meer dan 666.000 arme volwassenen, waarvan bijna 92.000 in de leeftijd vanaf 65 jaar.

Ook onder de volwassenen tot 65 jaar daalt de armoede na 2013 (zie de knop ‘Download data’ onderaan de pagina). In dat jaar was 8% van de volwassenen volgens het niet-veel-maar-toereikendcriterium arm, in 2017 was dat 5,7%. Alleen onder 65-plussers nam de armoede niet af. Dit komt doordat maar weinig mensen binnen deze leeftijdsgroep aan het arbeidsproces deelnemen (CBS 2019b). Zij konden dus nauwelijks profiteren van de groei in de werkgelegenheid. 65-plussers die pensioen ontvangen, hebben juist te maken met koopkrachtverlies als gevolg van niet-geïndexeerde aanvullende pensioenen (Bos en Verberk 2018). Overigens betekent dit niet dat zij hierdoor in armoede vervallen: zelfs een ‘kale’ AOW is in principe hoger dan het-niet-veel-maar-toereikendcriterium. Armoede binnen deze groep komt of door een onvolledige AOW of door hoge zorgkosten (zie eerder).

Figuur 1Kinderen en 90-plussers relatief vaak arm

Bron:CBS (Integrale Inkomens- en Vermogensstatistiek ’17), SCP-bewerking

Eenoudergezinnen en alleenstaanden tot 65 jaar vaker dan gemiddeld arm

Volwassen leden van eenoudergezinnen met uitsluitend minderjarige kinderen en alleenstaanden jonger dan de AOW-leeftijd lopen het meeste risico op armoede. Van deze mensen had ongeveer 13% in 2017 een besteedbaar huishoudensinkomen onder het niet-veel-maar-toereikendcriterium. Alleenstaanden vanaf de AOW-leeftijd zijn duidelijk minder vaak arm (6%). Ook paren lopen relatief weinig kans op armoede, vooral als het om AOW-gerechtigden gaat: van hen is slechts 2% arm. Bij jongere paren heeft de aanwezigheid van kinderen invloed op de kans op armoede: van de paren zonder kinderen of met meerderjarige kinderen is rond de 3% arm, bij de paren met alleen minderjarige kinderen gaat het om 5%.

Alleenstaande moeders met minderjarige kinderen vaker arm dan alleenstaande vaders

Nederland telt bijna 534.000 eenoudergezinnen. Ruim de helft daarvan (54%) bestaat uit eenoudergezinnen met uitsluitend minderjarige kinderen. Veruit de meeste daarvan hebben een vrouw aan het hoofd. Het armoedepercentage in deze categorie is veel hoger (bijna 15%) dan in de categorie eenoudergezinnen met een man aan het hoofd (7%). Dit komt doordat alleenstaande moeders relatief vaak afhankelijk zijn van een uitkering.

Eenoudergezinnen met ook meerderjarige kinderen laten een kleiner verschil tussen vrouwen en mannen zien. In dat geval verkeert 9% van de moeders en 5% van de vaders in armoede.

Kinderen uit groot gezin zijn vaker arm

Alleenstaande ouders zijn vaker arm dan paren. Voor de kinderen geldt hetzelfde: kinderen uit een eenoudergezin zijn vaker arm dan kinderen uit een tweeoudergezin (18% versus 7%). Ook de grootte van het gezin is van invloed: wanneer het eenoudergezin uit ten minste drie minderjarige kinderen bestaat, is de kans op armoede veel groter. Van de kinderen die met z’n drieën in een eenoudergezin leven, is 43% arm. Dit percentage daalt naar 13% wanneer er twee minderjarige kinderen in het gezin zijn en naar 10% als het kind de enige is.

Onder tweeoudergezinnen is dezelfde trend te zien, maar de armoedepercentages zijn flink lager. Van de kinderen die met z’n drieën in een tweeoudergezin leven is 12% arm. Bij twee minderjarige kinderen is dit 4% en bij een enig kind 5%.