De sociale staat van Nederland 2020

Alleen cybercriminaliteit daalt niet

Aan de hand van slachtofferenquêtes krijgen we een beeld van de mate waarin burgers in Nederland met criminaliteit te maken krijgen. Deze enquêtes geven geen beeld van alle criminaliteit die voorkomt in de samenleving, omdat bepaalde vormen van criminaliteit (zoals georganiseerde drugs- of wapenhandel) niet altijd onmiddellijke burgerslachtoffers maken. Ze tonen ons wel de rol die criminaliteit speelt in het dagelijkse leven van mensen.

Van de Nederlandse bevolking van 15 jaar en ouder gaf een kleine 14% in 2019 aan in de afgelopen 12 maanden ten minste 1 keer slachtoffer van criminaliteit te zijn geweest (cybercriminaliteit niet meegerekend). In 2017 was dat ruim 15% en in 2012 nog 20% . Deze afname is al zo’n 15 jaar bezig en is vooral te danken aan de sterke terugloop van vermogenscriminaliteit, maar ook het aantal slachtoffers van vandalisme en geweld nam in de loop van de jaren af . Een uitzondering is cybercriminaliteit, wat in 2019 met 13% meer slachtoffers maakte dan in de vier meetjaren daarvoor (11%). Daarmee werd slachtofferschap van cybercriminaliteit in 2019 meteen ook het vaakst gerapporteerd, gevolgd door vermogenscriminaliteit met 9%. Daarnaast werd 5% slachtoffer van vandalisme en 2% werd geweldsslachtoffer. Ook de politie registreert sinds ruim een decennium jaarlijks minder criminaliteit (Van Noije 2019).

Sommige bevolkingsgroepen consequent vaker slachtoffer dan andere

Het slachtofferschap nam in 2019 onder bijna alle bevolkingsgroepen af; alleen voor 65-plussers en migranten met een westerse achtergrond veranderde er weinig. De onderlinge verschillen tussen groepen zijn groot en consistent door de jaren heen. Ondervonden slachtofferschap neemt sterk af naarmate mensen ouder worden. 15-24-jarigen werden in 2019 3,5 keer zo vaak als 65-plussers slachtoffer van geweld; van vermogens- en cybercriminaliteit zo’n 2,5 keer zo vaak. Slachtofferschap neemt toe met het opleidingsniveau. Lageropgeleiden rapporteerden alle typen criminaliteit in 2019 het minst vaak. Mensen met een niet-westerse migratieachtergrond rapporteerden in 2019 vaker slachtofferschap van vermogensdelicten dan autochtone Nederlanders, terwijl mensen met een westerse migratieachtergrond het vaakst slachtoffer van vandalisme werden. Het kleinste, maar toch significante verschil vinden we tussen mannen en vrouwen: mannen werden in 2019 vaker slachtoffer van geweld, vandalisme en cybercriminaliteit.

Een kleine meerderheid vindt criminaliteit een groot en toenemend probleem

Mensen zeggen minder vaak slachtoffer te zijn geweest van criminaliteit, maar hebben ze ook het idee dat er minder criminaliteit in Nederland is? Al sinds het begin van de metingen van het SCP-onderzoek Culturele veranderingen in Nederland zegt een meerderheid dat de criminaliteit toeneemt. Deze meerderheid is wel sterk gekrompen, van consistent boven 80% in de jaren negentig tot 54% in 2018. In 2019 ligt dit aandeel met 61% voor het eerst in jaren weer hoger.

Daarnaast is 59% in 2019 van mening dat de criminaliteit een (heel) groot probleem is. Ondanks een methodebreuk in 2018 , waardoor de cijfers niet een-op-een met elkaar te vergelijken zijn, slonk ook deze meerderheid jarenlang. In 2019 is deze meerderheid niet verder gedaald.

Kortom, op de langere termijn hebben minder Nederlanders, maar nog altijd een meerderheid, het beeld dat het slecht gesteld is met de criminaliteit in Nederland. Het zal moeten blijken of de opleving van dit beeld in 2019 op een eenmalige afwijking of een betekenisvolle trendbreuk wijst.

In 2019 vinden ouderen en lageropgeleiden het vaakst dat de criminaliteit recent is toegenomen. Daarnaast vinden ouderen, lageropgeleiden en autochtone Nederlanders het vaakst dat de criminaliteit in Nederland een (heel) groot probleem is.

Gevoelens van onveiligheid blijven afnemen

Minstens zo belangrijk voor het dagelijks leven van burgers als de feitelijke veiligheid is de mate waarin ze zich onveilig voelen. Het aandeel mensen dat zich weleens onveilig voelde, daalde in 2019 naar 32%, terwijl dit in 2012 nog 37% was. Zo’n 1,4% voelde zich in 2019 vaak onveilig. Ook de onveiligheidsgevoelens in de buurt laten de laatste jaren een daling zien. Tussen 2012 en 2015 voelde rond de 18% zich weleens onveilig in de buurt. In 2016 en 2017 daalde dit aandeel naar 16% en in 2019 is het verder afgenomen naar 14%. Met 1,4% voelde ongeveer evenveel mensen zich vaak onveilig in de buurt als in 2017.

Sommige bevolkingsgroepen voelen zich consequent vaker onveilig dan andere

Er is jaar in jaar uit een sterke samenhang tussen gevoelens van onveiligheid en bepaalde bevolkingsgroepen, ook weer in 2019 . Vrouwen voelen zich veel vaker onveilig dan mannen. Daarnaast nemen de gevoelens van onveiligheid sterk af met de leeftijd: meer jongeren dan ouderen voelen zich weleens onveilig. Naarmate mensen een hoger opleidingsniveau hebben, komt het vaker voor dat ze zich in het algemeen weleens onveilig voelen, maar niet in de eigen buurt. Doorgaans voelen minder autochtone Nederlanders zich onveilig dan mensen met een migratieachtergrond.

Vertrouwen verschilt sterk tussen opleidingsniveaus

Niet iedereen heeft evenveel vertrouwen in politie en rechtspraak. De verschillen zijn veruit het grootst tussen opleidingsniveaus. Van de hogeropgeleiden had 68% in 2019 (zeer) veel vertrouwen in de politie, tegenover 50% van de lageropgeleiden. Deze verschillen zijn nog extremer als het gaat om de rechtspraak: 68% tegenover 29%. Ouderen hebben minder vertrouwen en meer wantrouwen in de rechtspraak dan jongeren. Dat verschil tussen leeftijdsgroepen is er in 2019 niet voor vertrouwen in de politie. Mannen hebben meer vertrouwen in de rechtspraak dan vrouwen, maar ook dit verschil zien we niet bij de politie.

Volgens een steeds kleinere meerderheid straft de rechter te licht

Dat er vertrouwen is in de rechtspraak wil niet zeggen dat er automatisch steun is voor de beslissingen die rechters nemen. Het verschil tussen de strafzwaarte die rechters opleggen en de strafmaat die burgers gepast vinden, wordt wel de punitiviteitskloof genoemd (Keijser en Elffers 2007). Die punitiviteitskloof zien we in onze cijfers terug: een meerderheid van 68% vindt in 2019 dat de rechter te licht straft. Wel neemt deze meerderheid al jaren af: bij de vorige meting in 2016 was dit nog 71% en 10 jaar geleden was het zelfs nog 78%. Net als bij het vertrouwen in de rechtspraak zijn ook hier de verschillen naar opleidingsniveau en leeftijd heel groot. Van de ouderen vindt 72% in 2019 dat er te licht wordt gestraft tegenover 59% van de jongeren. Van de lageropgeleiden vindt 78% in 2019 dat er te licht wordt gestraft; onder de middelbaaropgeleiden is dat ook nog 72%; onder de hogeropgeleiden is dit met 55% veel lager.

Tijdelijke gevolgen van corona op criminaliteit

De meeste coronamaatregelen hebben betrekking op gedrag van mensen in de openbare ruimte. Een groot deel van de veelvoorkomende criminaliteit hangt samen met het gemak waarmee deze criminaliteit gepleegd kan worden en met de gelegenheid die zich voordoet. Door de coronamaatregelen werden mensen opgeroepen zoveel mogelijk thuis te blijven, niet samen te scholen en werden horecagelegenheden gesloten. Dit heeft invloed gehad op de gelegenheid om traditionele vormen van veelvoorkomende criminaliteit te plegen. Mensen waren thuis, waardoor huizen bewaakt werden. De politie registreerde in april 2020 zo’n 50% minder woninginbraken dan in april 2019 (Nationale Politie 2020a). Als mensen thuis blijven of anderhalve meter afstand bewaren, is het erg lastig om ongemerkt iets uit hun zakken te rollen. Er kwamen in maart 2020 80% minder aangiftes van zakkenrollerij bij de politie binnen dan in maart 2019. Ook was er nauwelijks nog toerisme en werd de horeca gesloten, waardoor vooral (drugs- of alcoholgerelateerd) uitgaansgeweld afnam. Wel constateerde de politie meer geweld als ‘uitlaatklep’, bijvoorbeeld tegen agenten die coronamaatregelen handhaafden. Inmiddels is gebleken dat deze afname van de criminaliteit buitenshuis als gevolg van coronamaatregelen tijdelijk was. Na versoepeling van de maatregelen zag de politie in juni 2020 alweer een toename van het aantal woninginbraken, winkeldiefstal en straatroof. In juli 2020 waren deze vormen van criminaliteit terug op het oude niveau (Nationale Politie 2020a).

In de privésfeer nam de gelegenheid tot het plegen van criminaliteit door de coronamaatregelen echter toe. Ten eerste doordat mensen langere tijd gedwongen waren hun tijdverdrijf elders te zoeken dan op werk, school, de sportclub of met vrienden. Hierdoor werd er meer tijd achter de computer doorgebracht en naar verwachting is een deel van deze tijd geïnvesteerd in het plegen van cyberdelicten, zoals whatsappfraude of nepwebwinkels die mondkapjes zouden verkopen. Hiervoor waarschuwt ook de Nationale Politie (2020b). Na versoepeling van de maatregelen zag de politie deze cybercriminaliteit weer iets afnemen, maar het blijft vooralsnog hoger dan het niveau van voor de coronacrisis.

Ten tweede nam de gelegenheid tot het plegen van criminaliteit toe doordat er door het langdurige thuisblijven meer spanning tussen gezinsleden kon ontstaan, zeker in quarantainesituaties. Naar verwachting is het aantal incidenten van huiselijk geweld hierdoor gestegen. Nederlandse cijfers in coronatijd ontbreken nog, maar aanwijzingen uit andere landen waren voor de ministeries van Volksgezondheid, Welzijn en Sport en Justitie en Veiligheid aanleiding om eind april 2020 een landelijke campagne (‘Het houdt niet op, totdat je iets doet’) en een codewoord (‘Masker 19’) te lanceren waarmee slachtoffers via apothekers om hulp kunnen vragen. Het Openbaar Ministerie (2020) voorziet bovendien dat het geweld zich meer aan het zicht onttrekt, omdat contact met bijvoorbeeld huisartsen, onderwijzers en andere familieleden afneemt. Naar verwachting leidde versoepeling van de maatregelen weer tot enige ontspanning in thuissituaties, maar dit kan nog niet met zekerheid worden gezegd.

Een afname van de veelvoorkomende criminaliteit is doorgaans gunstig voor het vertrouwen in de rechtshandhaving. Gezien de uitzonderlijke omstandigheden van deze coronacrisis is het echter de vraag of mensen de dalende criminaliteit nu direct als verdienste van de politie, het Openbaar Ministerie of rechters zien. Wel is tijdens de coronacrisis een stijging van het vertrouwen in de rechtspraak te zien, maar dat geldt ook voor het vertrouwen in andere instanties (Dekker et al. 2020). Dat kan te maken hebben met een algehele waardering van autoriteiten in crisistijden, niet in het bijzonder van de rechtshandhaving .