Uitgaven voor de gehandicaptenzorg groeien gestaag

De reële uitgaven voor de gehandicaptenzorg stijgen tussen 1998 en 2014 met 113%; een ruime verdubbeling. De dienstverlening kent een voortdurende stijging en is in 2014 95% hoger dan in 1998. De uitgaven per verleende dienst van de gehandicaptenzorg liggen in 2014 9% hoger dan in 1998. Zie figuur 1 voor deze ontwikkelingen.

De inzet van personeel stijgt met 58%, maar blijft duidelijk achter bij de groei van de dienstverlening. Voor een deel zijn de ontwikkelingen te verklaren door de sterk groeiende dienstverlening van de pgb’s (CBS 2017b). Deze zijn in de hier gehanteerde maat voor de dienstverlening en de uitgaven van verpleging en verzorging opgenomen. Echter, een deel van de pgb’s wordt besteed aan het inhuren van familie of vrienden (informele hulp). Zij worden niet als personeel in de statistieken opgenomen; de personele inzet blijft daardoor achter bij gemeten dienstverlening.

Dienstverlening gehandicaptenzorg groeit voortdurend

In de gehandicaptenzorg hebben demografische veranderingen per saldo weinig invloed op de dienstverlening: er is in lichte mate sprake van ontgroening, maar ook van vergrijzing.

De groei in de dienstverlening treedt al vele jaren op. Het betreft voor een groot deel zorg voor mensen met een verstandelijke beperking (zie bv. Van der Kwartel 2011; 2013). Van der Kwartel (2013) laat zien dat het aantal cliënten met een lichamelijke beperking sneller groeit dan het aantal cliënten met een verstandelijke beperking, maar het aandeel blijft relatief klein (2%). Het aandeel cliënten met een zintuiglijke beperking is groter (20%), maar stabiel. De toenemende dienstverlening in de gehandicaptenzorg wordt deels ook opgestuwd door de toename van het volume aan pgb’s, die cliënten in staat stellen om zelf hun zorg te regelen. Het gebruik hiervan is vooral in de gehandicaptenzorg fors toegenomen (bv. Chessa 2009; Vandermeulen et al. 2012). Zo hebben na de invoering van het pgb eind jaren negentig in de gehandicaptenzorg ruim 55.000 mensen een pgb in 2014. Dit is 29% van het totaal aantal gebruikers van gehandicaptenzorg (CBS 2017a; 2017b).noot 1

De uitgavengroei (vooral bij mensen met een verstandelijke beperking) komt vooral door een deelname-effect: steeds meer mensen maken gebruik van een vorm van gehandicaptenzorg. Er zijn geen meetbare aanwijzingen dat beperkingen steeds vaker voorkomen. Uit Woittiez et al. (2014) komt naar voren dat de zorgvraag van mensen met een verstandelijke beperking toeneemt door de ingewikkelder wordende samenleving en doordat er steeds meer van mensen wordt verwacht. Ook de diversificatie en verbetering van het zorgaanbod spelen een rol. Verder is in Nederland, in tegenstelling tot andere landen, dit type zorg ook deels toegankelijk voor zwakbegaafden (Woittiez et al. 2014; Woittiez et al. 2018).noot 2 Onder deze groep was de groei van het aantal gebruikers bovengemiddeld (Ras et al. 2013; Woittiez et al. 2012).

Evenals in de verpleging en verzorging is ook hier sprake van extramuralisatie. Hierdoor zal de gemiddelde zorgzwaarte van zowel de extramurale als van de intramurale zorg toenemen. De cliënten met de laagste zorgbehoefte die voorheen in de tehuizen terechtkonden, vormen immers een zwaardere groep dan de cliënten die al thuis werden geholpen.

Daarnaast signaleert Chessa (2009) dat de toegang tot extra zorg voor de groep SGLVG in 2004 beperkt wordt. De indicatiestelling, waarmee de toegang tot de Awbz is geregeld, wordt vanaf 2003 gedaan op basis van functies in plaats van sectoren of instellingen (Blank et al. 2016). De gevolgen hiervan voor de dienstverlening zijn niet direct duidelijk. De zogenoemde pakketmaatregel begeleiding 2009, die begeleiding voor nieuwe aanvragen beperkte,noot 3 lijkt de groei in de deelname in 2009 en 2010 wat te hebben getemperd (Ras et al. 2013).noot 4

Net als bij de andere sectoren kan ook hier de kwaliteit niet in het volume van dienstverlening worden verdisconteerd. Zeker bij de gehandicaptenzorg is veel geïnvesteerd in kwaliteitsverbeteringen. Zo is het pgb in 1998 (en in 2003 herzien) ingevoerd om cliënten meer regie over hun zorg te geven (Blank et al. 2016) en wordt gewerkt aan scheiden van wonen en zorg (Ras et al. 2013). Ook de overgang naar kleinschaliger locaties kan als een verbetering van de kwaliteit worden gezien (Van Staalduinen en Ten Voorde 2011). Verder ontstaat er steeds meer diversiteit in het aanbod (Van Staalduinen en Ten Voorde 2011; Woittiez et al. 2014). Blank et al. (2016) stelt dat vanaf 2008 extra middelen zijn uitgetrokken voor het verbeteren van de leefomstandigheden van cliënten. Deze verbeteringen op het gebied van de kwaliteit zijn niet goed in het volume van de dienstverlening opgenomen. Dit betekent dat de hier gemeten dienstverlening waarschijnlijk een onderschatting is van het werkelijke volume van de geleverde zorg.

Uitgaven gehandicaptenzorg stijgen sterk door dienstverlening

De uitgaven aan de gehandicaptenzorg groeien vrijwel voortdurend en liggen in 2014 113% hoger dan in 1998. Alleen in 2011 en in 2013 is een lichte afname te zien. Het is duidelijk uit figuur 2 dat de deelname veruit de grootste rol speelt in de groei: een steeds groter deel van de bevolking maakt gebruik van de gehandicaptenzorg. Deze stijging van de deelname (en dus stijging van de dienstverlening) veroorzaakt een toename van de uitgaven met 80%. De groei van de bevolking en de vergrijzing (component demografie) veroorzaken een veel kleiner deel van de uitgavengroei (een groei van 7%). Dit spoort met de bevinding van Woittiez et al. (2014) dat de vergrijzing geen belangrijke oorzaak is van de groei van de vraag naar zorg door mensen met een verstandelijke beperking. Het is niet duidelijk in hoeverre demografie een rol speelt bij de mensen met lichamelijke en zintuiglijke beperkingen (Evenhuis 2014).

Personele uitgaven beslaan ongeveer twee derde deel van de totale uitgaven en hebben dus grote invloed op de ontwikkelingen in uitgaven. De loonkosten per uur stijgen langzaam maar gestaag. De uitgavengroei door deze loonstijging wordt grotendeels gecompenseerd doordat er steeds minder personeel per verleende dienst wordt ingezet: de arbeidsproductiviteit stijgt. Dit kan te maken hebben met het inhuren van personeel in plaats van personeel in loondienst te nemen (Blank et al. 2016). Ook het niet verdisconteren van informele of particuliere hulp via pgb’s speelt een rol. Dit houdt in dat het aantal ‘handen aan het bed’ minder afneemt dan wordt gesuggereerd door de daling van de hier gemeten personele inzet. De groei van de niet-personele uitgaven per geleverde dienst is bescheiden.

Uit de analyses van Dumaij en Niaounakis (2014) en Blank et al. (2016) blijkt dat de uitgaven voor de zorg in instellingen sterk zijn toegenomen; sterker dan de hier gepresenteerde groei van de uitgaven van de totale gehandicaptenzorg. Zij constateren voor de tehuizen een productiviteitsdaling; de extramurale zorg wordt niet onderzocht. Dit leidt tot een flinke toename van de uitgaven per verleende dienst. In deze studie is de stijging van deze uitgaven per dienst veel kleiner. Hieruit is af te leiden dat – net zoals in de verpleging en verzorging – vooral de tehuizen te maken hebben met groeiende uitgaven per cliënt en dat dit bij de zorg thuis veel minder het geval is. De uitgaven per intramurale cliënt groeien ook doordat hun zorgzwaarte gemiddeld toeneemt: alleen de mensen met een grote zorgbehoefte komen immers nog in aanmerking voor tehuisopname. Maar zoals aangegeven in de beschrijving van de dienstverlening zal ook de gemiddelde zorgzwaarte van de groep cliënten in de extramurale zorg toenemen.

Uitgavengroei gehandicaptenzorg stagneert na 2012

De reële uitgavengroei is in een aantal perioden onder te verdelen. Tot 2003 was er een sterke toename van de dienstverlening en de bijbehorende uitgaven. In de jaren 2003 tot en met 2006 is de groei veel minder. De periode 2006 tot en met 2012 kent weer een forse uitgavengroei, die na 2012 stabiliseert. De achterblijvende inzet van personeel heeft waarschijnlijk onder meer te maken met het proces van extramuralisering: 24 uurszorg in instellingen vraagt meer personeel dan zorg in de thuissituatie.

Literatuur

Open literatuurlijst