Arbeidsmarkt in kaartWel- en niet-werkenden – editie 2

Overheid streeft naar grotere zeggenschap voor werknemers…

De overheid richt zich vooral op vergroten van de invloed van werknemers. Zelfstandigen zijn zelf verantwoordelijk voor hun mogelijkheden op dit terrein. De meeste gegevens in deze kaart gaan daarom over werknemers in loondienst. Cijfers over zelfstandigen staat kort aan het eind van deze kaart.

…in de verwachting dat vrouwen dan meer uren willen werken

De belangrijkste reden waarom de overheid werknemers meer zeggenschap wil geven over hun werktijden en -plek, is omdat ze hoopt dat vrouwen dan meer uren gaan werken (TK 2011/2012). Een deel van de vrouwen zegt namelijk dat ze wel een langere werkweek zouden willen als ze hun werktijden en -plek beter konden afstemmen op hun thuissituatie (Keuzenkamp et al. 2009). Dat komt doordat de combinatie van werk en privé makkelijker is als mensen invloed hebben op deze 2 terreinen. Zeggenschap over de werktijden helpt daarbij het meest; meer dan invloed op de werkplek.

Nieuwe wet voor verzoeken van werknemers voor aangepaste werktijden en -plek

Om de zeggenschap van werknemers over werktijden en -plek te vergroten, is er in januari 2016 een wettelijke regeling ingevoerd (Wet flexibel werken). Daarin staat dat werkgevers verzoeken van medewerkers om andere werktijden alleen nog mogen afwijzen bij zwaarwegend bedrijfsbelang. Bij verzoeken voor wijziging van de werkplek is afwijzing eenvoudiger; daar volstaat het als de werkgever het verzoek overwogen heeft.

Minderheid werknemers heeft zeggenschap over werktijden en -plek

Een minderheid van de werknemers kon in 2018 zelf besluiten wanneer en/of waar ze werken (zie figuur 1). Invloed op de werktijden kwam onder hen het meest voor: 42% zei dat ze grotendeels of helemaal zelf kunnen bepalen hoe laat ze met werken beginnen of stoppen. Ter vergelijking: 28% kon dat jaar zelf uitmaken wáár ze werken (bij werkgever, opdrachtgever of thuis). 20% van de werknemers werkte toen minstens 1 keer per week thuis.

Zeggenschap werknemers over werktijden constant, die over werkplek steeg

Het aandeel werknemers dat zelf kan bepalen hoe laat ze met werken beginnen, bleef in de periode 2004-2018 min of meer constant (zie figuur 1), in tegenstelling tot wat de overheid wenst. Ook onder vrouwen groeide het aandeel gedurende die jaren niet. De invloed die werknemers ervaren op wáár ze werken, is pas vanaf 2012 in kaart gebracht. Deze steeg wel, maar helpt de balans tussen werk en privé het minst van de 2.

De cijfers in deze kaart laten geen uitspraak toe over het effect van de hiervoor genoemde wet. Daarvoor zouden we moeten weten wat de zeggenschap van werknemers was geweest zonder de wet. Wel is te zien of hun invloed na invoering ervan toenam. Die over de werktijden groeide dus niet. De zeggenschap over de werkplek was wel toegenomen, maar het is op grond van deze cijfers niet te zeggen of de Wfw daarvoor verantwoordelijk is. Het zal in elk geval niet de hoofdoorzaak zijn geweest, want deze wet heeft juist de rechten op aanpassing van de werkplek maar beperkt vergroot.

Incidenteel thuiswerk groeide, regelmatig thuiswerken tussen 2014-2018 stabiel

Zeggenschap over de werkplek houdt in de praktijk vaak in dat personeelsleden de mogelijkheid hebben om vanuit huis te werken. De groei in deze vorm van invloed ging in eerste instantie dan ook samen met een toename van het aandeel werknemers dat regelmatig thuiswerkt, dat wil zeggen minstens 1 keer per week. Na 2014 veranderde dat. De groei in invloed op de werkplek zette door, terwijl het aandeel werknemers dat regelmatig thuiswerkt tot en met 2018 gelijk bleef (zie figuur 1). Het aandeel dat incidenteel thuiswerkt – minder dan 1 keer per week – bleef wel stijgen (niet in figuur). Het lijkt er dus op dat de latere groei in invloed op de werkplek bestond uit grotere mogelijkheden voor incidenteel thuiswerken en waarschijnlijk ook uit meer gelegenheid voor mobiel werken (onderweg, bij klant of opdrachtgever, enz.).

Werknemers werkten vooral thuis vanwege hun werk, en niet om balans werk-privé

De meeste werknemers die minstens 1 keer per week thuiswerkten, kozen daar voor vanwege hun werk: ze wilden (over)werk afmaken, vonden thuiswerken beter voor hun concentratie/efficiëntie, of hadden administratieve werkzaamheden te doen. Deze 3 redenen bij elkaar waren in 2018 voor zo’n 58% van de thuiswerkers het belangrijkste motief.

Het aantal werknemers dat hoofdzakelijk vanwege zorgtaken thuiswerkte, was vrij klein: in 2018 was dat maar 7%. Ook werknemers met zorgtaken gaven dit maar soms als hoofdmotief op. Dat kan een van de oorzaken zijn waarom invloed op de werkplek de balans tussen werk en privé maar beperkt verbetert.

Aandeel werknemers met goede aansluiting werk-privé is groter dan aandeel met zeggenschap

Een goede afstemming tussen werk en privé is overigens ook op andere manieren te bereiken dan door zeggenschap over werktijden en -plek. Bijvoorbeeld met deeltijdwerk; een oplossing waar veel vrouwen in Nederland voor kiezen. Maar ook door minder overwerk, geen ploegen- of onregelmatige diensten meer en een kortere reistijd woning-werk (zie bijlage B). Het aantal werknemers dat de werktijden goed op de thuissituatie kan laten aansluiten, is daarom groter dan het aantal met zeggenschap over de werktijden of de werkplek: dat aandeel bedroeg in 2018 70%.

Aandeel werknemers met goede aansluiting werk-privé is iets kleiner dan in 2004

Ondanks de stabiele zeggenschap van werknemers over hun werktijden en hun toegenomen invloed op de werkplek, kromp het aandeel dat de aansluiting tussen arbeidstijden en thuissituatie goed vindt: het daalde tussen 2010 en 2012 licht (met 2 procentpunten) en bleef daarna liggen op dat lagere niveau. De afname deed zich alleen voor onder vrouwen (zie figuur 1). Zij zijn nu even tevreden als mannen; in het begin van deze eeuw lag hun tevredenheid hoger.

De daling heeft een aantal oorzaken. Eén ervan is dat vrouwen de afgelopen jaren meer uren zijn gaan werken (CBS 2019a), en hoe langer de werkweek, hoe vaker mensen problemen ervaren met de aansluiting tussen werk en thuissituatie (zie bijlage B). Ook zijn vrouwen, net als mannen overigens, vaker buiten kantooruren gaan werken (weekend, nacht) en hebben ze vaker onregelmatige, door de werkgever bepaalde werktijden gekregen (zie kaart Hoeveel werknemers hebben afwijkende arbeidstijden en wat vinden zij daarvan?). Zulke werktijden beperken de mogelijkheden voor contact met familie en vrienden, en kunnen soms tot gezondheidsklachten leiden (Costa 2003).

Zelfstandigen hebben beduidend meer zeggenschap over werktijden en -plek dan werknemers

De overheid richt zich, zoals gezegd, niet op vergroten van de zeggenschap van zelfstandigen, omdat die daar zelf verantwoordelijk voor zijn. Het aandeel zelfstandigen met invloed op de werktijden en -plek is bijna 2 keer zo groot als het aandeel werknemers met die mogelijkheden. In 2018 zei 81% van de zelfstandigen zelf de werktijden te kunnen bepalen, en 55% de werkplek. Van de werknemers had respectievelijk 42% en 28% die mogelijkheid.

Door groei aantal zelfstandigen wel in totaal meer mensen met zeggenschap over werktijden

Het aandeel zelfstandigen met zeggenschap over de werktijden groeide niet tussen 2004 en 2018, net zomin als onder werknemers. Maar doordat er steeds meer zelfstandigen onder de werkenden zijn (CBS 2019b), steeg het totale aantal mensen met invloed op dit terrein in die periode toch. De mate van zeggenschap over de werktijden beweegt zich onder alle werkenden op die manier dus wel in de richting die de overheid wenst.