Arbeidsmarkt in kaartWel- en niet-werkenden – editie 2

Arbeidstijdenwet, afwijkende arbeidstijden en maatschappelijke ontwikkelingen

Met de Arbeidstijdenwet draagt de overheid zorg voor de gezondheid, veiligheid en het welzijn van werknemers en stelt ze hen in staat werk, privé en zorgtaken te combineren. In de wet is vastgelegd hoe lang werknemers per dag en per week mogen werken en wanneer zij recht hebben op pauze of rusttijden. In de wet is ook geregeld dat werken op zondag in principe niet hoeft en dat voor nachtdiensten strengere regels gelden dan voor dagdiensten. Weliswaar is in ons land nog niet echt sprake van een 24 uurssamenleving (De Beer 2009; Roeters 2018), maar toch lijkt van organisaties wel steeds meer te worden verwacht dat zij buiten de standaard werktijden beschikbaar zijn (SER 2011) voor bijvoorbeeld service en ondersteuning. Consequentie daarvan kan zijn dat werknemers vaker ’s avonds, ’s nachts en in de weekenden moeten werken. Om een indruk te krijgen of dat zo is, zetten we op een rij hoeveel werknemers in de periode 2004-2018 met afwijkende werktijden te maken hebben gekregen. Vervolgens bekijken we hoe werknemers aankijken tegen werken met deze arbeidstijden.

Wat zijn afwijkende arbeidstijden?

Een werkweek waarin van maandag tot en met vrijdag van 9:00 tot 17:00 uur wordt gewerkt, was nog niet zo lang geleden voor veel werknemers de standaard. Als we het hebben over afwijkende werktijden, dan bedoelen we daarmee alle werktijden die van deze standaard afwijken. Dat is werk dat ’s nachts wordt verricht of op zaterdag of zondag, maar ook werk dat in ploegen- of wisseldiensten wordt gedaan. Daarmee wordt gewerkt als de tijd waarin de werkzaamheden die een organisatie uitvoert langer duren dan een werkdag: werknemers wisselen elkaar af, meestal in groepen. Naast ploegen- of wisseldiensten bestaan er ook onregelmatige diensten. Of daar sprake van is, hangt af van de arbeidstijden die in de cao als gebruikelijk worden gezien. Wat werknemers met onregelmatige werktijden gemeen hebben, is dat hun arbeidstijden niet van tevoren vast liggen.

Vooral aandeel werknemers dat in weekend werkt, is toegenomen

Sinds 2004 is het aandeel werknemers dat op zaterdag werkt toegenomen (zie figuur 1). In 2018 doet ongeveer 36% van de werknemers dat. In 2004 werkte ongeveer 31% van de werknemers op deze dag in het weekend. Het is van belang te melden dat we werknemers alleen hebben gevraagd of zij hun werk op zaterdag, zondag, in ploegen- of wisseldiensten, op onregelmatige tijden of in nachtdienst verrichten. Hoe vaak zij dat doen, was geen onderdeel van de vragenlijst. Daar komt bij dat de antwoorden op de vragen over het werken op zaterdag, zondag en onregelmatige tijden niet per se op afwijkende werktijden hoeven te wijzen. Ook de mensen die overwerken of flexibel met hun te werken uren kunnen omgaan, kunnen deze vragen bevestigend hebben beantwoord. Als we daarvoor corrigeren, dan is er nog steeds sprake van een toename van het aandeel werknemers dat op zaterdag werkt. Vooral in 2014 en 2016 werken meer mensen op zaterdag. In 2018 lijkt dat weer iets af te nemen, maar is het aandeel nog altijd duidelijk hoger dan in 2004. Deze ontwikkeling kan erop wijzen dat we steeds meer richting een 24 uurseconomie gaan. Ook voor de zondag geldt dat het aandeel werknemers dat op deze dag werkt sinds 2004 is toegenomen. Verhoudingsgewijs werken er wel minder werknemers op zondag dan op zaterdag. In 2004 verrichtte iets meer dan een vijfde deel van de werknemers op zondag betaalde arbeid. In 2018 doet 27% van de werknemers dat. Verder is het werken in ploegen- of wisseldiensten en ’s nachts toegenomen. Ruim 1 op de 5 werknemers heeft in 2018 te maken met ploegen- of wisseldiensten; dat is een toename van 3 procentpunten ten opzichte van 2004. Ongeveer 1 op de 8 werkenden heeft in 2018 nachtdiensten; dat is een toename van 3 procentpunten ten opzichte van 2004. Met onregelmatige werktijden heeft in de periode 2004-2018 ongeveer een kwart van de werknemers te maken. Tot de sectoren waar op afwijkende werktijden wordt gewerkt, behoren vooral – zoals te verwachten op basis van de te verrichten werkzaamheden – de horeca, handel en reparatie, zorg- en welzijnssector en transportsector (niet in figuur, zie bijlage B).

Werknemers vinden dat afwijkende arbeidstijden te combineren zijn met hun privéleven

Een van de doelen die met de Arbeidstijdenwet wordt nagestreefd, is om werknemers in staat te stellen er naast betaalde arbeid een privéleven op na te houden. Onze cijfers leren ons dat (meer dan) de helft van de mensen met afwijkende arbeidstijden in 2018 aangeeft dat hun werktijden aansluiten op hun thuissituatie (zie figuur 2). Sinds 2004 loopt het aandeel dat vindt dat de werktijden zich laten verenigen met een privéleven terug, na een aanvankelijk toename tot en met 2008. Dat geldt voor alle afwijkende werktijden.

Werken met afwijkende arbeidstijden wordt over het algemeen als belastend ervaren

Door het werken in de nacht raakt de biologische klok ontregeld. Langdurig werken in de nacht kan tot chronische aandoeningen leiden (RIVM 2018). Bovendien kan het werken op alle dagen van de week werknemers het gevoel geven dat zij altijd bereikbaar moeten zijn. Dat kan leiden tot een hogere werkdruk en weinig tijd voor rust en bezinning (RIVM 2018).

Het werken met afwijkende arbeidstijden wordt in veel gevallen als belastend ervaren (zie figuur 3). Van de mensen die ’s nachts werken, vindt bijna twee derde dat belastend; voor iets minder dan de helft daarvan is het erg belastend. Ook het werken op onregelmatige tijden (55%) of het draaien van ploegen- of wisseldiensten (50%) wordt als belastend ervaren. Voor het werken op zaterdag (42%) of zondag (44%) is dat minder het geval.