De sociale staat van Nederland 2018

Leefsituatie verbeterde tot de crisis in 2008, daarna verslechterd

In de afgelopen 10 jaar is de leefsituatie van Nederlanders niet veranderd (zie de figuur). Na jarenlange verbetering van de leefsituatie (zie Boelhouwer 2017) trad als gevolg van de economische crisis een verslechtering op tussen 2010 en 2012. De meest recente cijfers, uit het voorjaar 2018, laten zien dat de daling langzaam afvlakt, maar dat er nog geen sprake is van een verbeterende leefsituatie.

De leefsituatie van mensen met een lage opleiding of een laag inkomen is minder goed dan die van mensen met een hoge opleiding of een hoog inkomen. Ook is de leefsituatie van jongeren en autochtone Nederlanders beter dan die van ouderen en migranten.
Soms liggen de verschillen voor de hand: dat ouderen een minder goede leefsituatie hebben komt doordat ze gemiddeld minder gezond zijn, minder sporten en in kleinere huizen wonen. Dat hun leefsituatie minder goed is dan die van jongeren komt dus deels door hun levensfase. Het is eerder zorgwekkend als de leefsituatie van jongeren wel verbetert, maar die van ouderen niet.

Sinds 2008 zien we echter maar weinig verandering in de verschillen tussen groepen (zie de figuur voor de trends per groep). Wel zijn de verschillen in het ene jaar iets groter dan in het andere, maar van duidelijke trends is geen sprake. In De sociale staat van Nederland 2017 constateerden we dat de verschillen tussen inkomens- en opleidingsgroepen na 2014 toenamen; tussen 2016 en 2018 blijven de verschillen naar opleiding gelijk en worden die naar inkomen weer iets kleiner.
Opvallend is dat de leefsituatie van 65-plussers tussen 2008 en 2018 is verbeterd. Deels komt dat doordat ook zij over betere hulpbronnen beschikken (hoger opleidingsniveau en hogere inkomens), deels doordat ze actiever participeren en minder belemmerd worden door hun gezondheid.

In het algemeen zijn de verschillen in leefsituatie te verklaren door verschillen in de hulpbronnen waarover mensen beschikken. Vooral inkomen en opleiding spelen een belangrijke rol: hoe beter de opleiding en hoe hoger het inkomen, hoe beter de leefsituatie is. Ook digitale vaardigheden en het ervaren van regie over het leven zijn van belang: hoe beter mensen zijn in deze vaardigheden, hoe beter hun leefsituatie is.

Tevredenheid met het leven onveranderd

Met de leefsituatie krijgen we een beeld van hoe het met mensen gaat als we verschillende levensdomeinen samenvoegen. Daarmee weten we echter nog niet of mensen tevreden zijn met hun leven. Als we daarnaar kijken, blijkt dat ook deze tevredenheid niet is veranderd in de afgelopen 10 jaar. Anders dan bij de leefsituatie zien we nu echter geen effect van de economische crisis: we zijn door de crisis niet ongelukkiger geworden.

De verschillen die er bij de leefsituatie zijn tussen groepen zien we ook terug bij de tevredenheid met het leven (zie de trends voor groepen in de figuur hiervoor). Mensen met een lage opleiding of een laag inkomen zijn minder tevreden dan mensen met een hoge opleiding of een hoog inkomen. Opvallend is echter dat ouderen iets meer tevreden zijn met het leven dan jongeren.

Toch zijn ook de minst tevreden groepen die we hier presenteren nog behoorlijk tevreden met het leven: met een 7,4 scoren mensen met een laag inkomen het laagst. Als we echter de regie die mensen ervaren over het leven meenemen, ontstaat een ander beeld. Mensen die veel regie ervaren, geven het leven gemiddeld een 8,4, terwijl mensen die geen regie ervaren het leven een 6,3 geven. Als mensen geen regie ervaren en ook nog eens een laag inkomen hebben, daalt de levenstevredenheid nog verder naar een 5,4 (zie Boelhouwer 2017).
Het ervaren van regie is dan ook verreweg de belangrijkste verklaring voor de verschillen in levenstevredenheid. Daarnaast zijn ook de samenstelling van het huishouden (bijvoorbeeld het wel of niet hebben van een partner) en leeftijd van belang, maar veel minder.

Mensen met een minder goede leefsituatie zijn steeds minder tevreden met het leven

Eerder bleek dat mensen met een minder goede leefsituatie vaak ook tekorten aan hulpbronnen hebben, vooral als het gaat om opleiding of inkomen. Mensen met een minder goede leefsituatie zijn ook gemiddeld minder tevreden met het leven. In de figuur zien we dat hun levenstevredenheid in de afgelopen 10 jaar zelfs is verslechterd, terwijl de tevredenheid van anderen gelijk bleef. Wel lijkt in 2018 de daling in de levenstevredenheid gestopt.

In De sociale staat van Nederland 2017 constateerden we dat in de afgelopen 25 jaar het aandeel mensen dat zowel een minder goede leefsituatie heeft als niet gelukkig is met het leven, stabiel was. Deze groep, die we gedepriveerden noemden, bestaat in 2018, net als in 2008, uit 4% van de volwassen bevolking. Het gaat dan om zo’n 680.000 mensen.

Kwaliteit van leven in de toekomst: duurzame ontwikkeling?

Een belangrijke vraag is of de huidige, hoge kwaliteit van leven houdbaar is in de toekomst. Het antwoord is eigenlijk al heel lang hetzelfde en zorgwekkend: de manier waarop we ons leven hebben ingericht, is schadelijk voor natuur en klimaat; ook onttrekken we te veel niet-hernieuwbare grondstoffen aan de aarde (vgl. bv. CBS 2018 en CBS/SCP/CPB/PBL 2009). Dat is niet uniek voor Nederland: vaak gaat een betere kwaliteit van leven samen met een niet-duurzame ontwikkeling.

Een eenvoudige manier om dat in beeld te brengen is via de ecologische voetafdruk. Deze geeft een beeld van de hoeveelheid ruimte die nodig is als iedereen op aarde een bepaalde leefstijl zou hebben, bijvoorbeeld de Nederlandse. De totale oppervlakte die nodig is, wordt vaak weergegeven in aantallen wereldbollen. Met de Nederlandse levensstijl zijn er nu ongeveer 3,5 wereldbollen nodig – dat is sinds 2008 niet veranderd (zie de figuur). Er was in veel landen een positieve ontwikkeling na de economische crisis, maar dat effect lijkt van korte duur te zijn geweest. De aantrekkende economieën zorgen voor toenemende voetafdrukken.