De sociale staat van Nederland 2018

Participatie neemt toe, werkloosheid neemt af

Het economische herstel brengt een stijging van de werkgelegenheid met zich mee. De omvang van de Nederlandse beroepsbevolking neemt al jaren toe en is tussen 2016 en 2018 met 67.000 gegroeid.
Het aandeel werkenden laat sinds de crisis een gestage groei zien en steeg tussen 2016 en 2018 van 93,9% naar 95,6%. Deze groei is grotendeels te verklaren door een toegenomen arbeidsparticipatie van vrouwen en mensen met een niet-westerse migratieachtergrond.

Zoals in de figuur hierna te zien is, neemt ook de werkloosheid sterk af: tussen 2016 en het eerste kwartaal van 2018 daalde de werkloosheid van 6,1% naar 4,4%. Wel zijn er nog steeds aanzienlijke verschillen tussen bevolkingsgroepen: lageropgeleiden, jongeren en niet-westerse migranten zijn vaker werkloos dan gemiddeld. Toch lijken ook deze groepen te profiteren van de aantrekkende economie; het werkloosheidspercentage daalt tezamen met het economische herstel, en in het eerste kwartaal van 2018 evenaart dit bijna het niveau van de jaren voor de crisis.

Afname van het aandeel vaste aanstellingen zet door

De werkenden kunnen in drie categorieën verdeeld worden:

• werknemers met een vaste arbeidsrelatie;
• werknemers met een flexibele arbeidsrelatie;
• zelfstandigen.
  

Tussen 2016 en 2018 bleef het totale aandeel werknemers (in vaste en flexibele arbeidsrelaties) stabiel op circa 84%. Binnen die groep is echter een verschuiving gaande richting meer flexibele arbeidsrelaties.
Sinds 2008 neemt het aandeel vaste banen gestaag af, en die trend zet verder door in het eerste kwartaal van 2018. Binnen de groep met een flexibele arbeidsrelatie lijkt de kans op een vaste aanstelling wel voorzichtig toe te nemen. Had in de jaren van de crisis circa 15% van de werknemers in flexibele banen uitzicht op een vaste aanstelling, in het eerste kwartaal van 2018 ligt dit aandeel op bijna 20%. Of het uitzicht daadwerkelijk tot een vaste aanstelling leidt, valt op basis van de data niet op te maken.

Het aandeel zelfstandigen in de werkzame beroepsbevolking neemt iets af ten opzichte van 2016 (van 16% naar 15,8%); wel is het absolute aantal zelfstandigen licht gestegen in deze periode.
Dit afvlakken van de groei van het aandeel van zelfstandigen is al in 2016 geconstateerd, zie ook: De sociale staat van Nederland 2017. Een mogelijke verklaring is dat in een aantrekkende arbeidsmarkt minder personen noodgedwongen als zelfstandige aan de slag gaan. Een tweede mogelijke verklaring is de invoering van de Wet deregulering beoordeling arbeidsrelaties (Wet Dba) in 2016, die schijnzelfstandigheid zou tegengaan. Hierbij zou het vooral om een signaalfunctie gaan – de uitvoering van de wet is opgeschort.

Tevredenheid fluctueert bij werknemers, zelfstandigen minder burn-outklachten

De tevredenheid van werknemers met de arbeidsomstandigheden en het werk fluctueert over de jaren. 2010 was een hoogtepunt in de tevredenheid, zoals gemeten in de Nationale enquête arbeidsomstandigheden (NEA). In dat jaar gaf 77,2% van de werknemers aan (zeer) tevreden te zijn met de arbeidsomstandigheden en 78,8 % (zeer) tevreden met het werk (zie de figuur hierna). In 2014 daalden beide indicatoren.

Na de crisisjaren leek een voorzichtige toename van de tevredenheid van de werknemers op te treden, maar dat herstel zette niet door – in 2017 nam de tevredenheid met zowel de arbeidsomstandigheden als het werk weer af. In deze meest recente meeting van de NEA gaf 72,3% van de werknemers aan (zeer) tevreden te zijn met de arbeidsomstandigheden en 76,1% (zeer) tevreden met het werk. In de Zelfstandigen enquête arbeid (ZEA) wordt de tevredenheid van de klassieke zzp’ers en de nieuwe zzp’ers gemeten. Tussen 2015 en 2017 zijn vooral klassieke zzp’ers minder tevreden geworden met zowel de arbeidsomstandigheden als hun werk.

De daling in tevredenheid gaat gepaard met een toename van serieuze burn-outklachten. Burn-outklachten zijn een belangrijke oorzaak van ziekteverzuim en vormen een risicofactor voor duurzame inzetbaarheid van werkenden. In 2017 rapporteerde 8% van de nieuwe zzp’ers burn-outklachten, onder de werknemers was het 2 keer zo veel.

Verdeling tussen betaald werk en zorgtaken 

Voor of na een werkdag kunnen mensen ook erg druk zijn met huishouden en zorgtaken. Dit grensgebied tussen het werkdomein en de privésfeer biedt interessante vragen. Hoeveel tijd zijn Nederlanders kwijt aan werk en zorgtaken en welke ontwikkelingen en verschillen tussen bevolkingsgroepen doen zich hier voor? Met het Tijdsbestedingsonderzoek (TBO) kan hier meer inzicht in gegeven worden.

Het totaal aan uren besteed aan betaald werk en zorgtaken is tussen 2006 en 2016 gelijk gebleven: gemiddeld rond de 49 uur in de week.
In de verhoudingen van tijd besteed aan werk- en zorgtaken zijn wel verschuivingen zichtbaar. Het aantal uren dat gemiddeld wordt besteed aan betaald werk is tussen 2006 en 2016 iets toegenomen, van 25,3 tot 27,1 uur. Voornamelijk vrouwen zijn in die periode meer gaan werken, hoewel zij gemiddeld per week nog beduidend minder werken dan mannen (21,3 versus 32,9 uur in 2016). In dezelfde periode is het gemiddelde aantal uren dat besteed werd aan zorg voor het huishouden en anderen juist afgenomen, van 24,3 tot 21,9 uur. De daling is terug te zien bij zowel 35-plussers als 35-minners, en verder voornamelijk bij lageropgeleiden en vrouwen. Vrouwen besteden in 2016 gemiddeld nog steeds aanzienlijk meer tijd (26,9 uur) aan zorgtaken dan mannen (16,9 uur), terwijl de opleiding geen verschil meer maakt in tijd besteed aan zorgtaken.

Als wij naar de combinatie van betaalde en onbetaalde arbeid kijken, dan besteden mannen en vrouwen daar gemiddeld evenveel tijd aan. Er is geen verschil te zien in de hoeveelheid tijd die hoger- en lageropgeleiden aan zorgtaken besteden, maar door hun actievere deelname op de arbeidsmarkt komt de totale tijdsbesteding van hogeropgeleiden hoger uit dan die van mensen in andere opleidingscategorieën. Niet verrassend zijn ouders met kleine kinderen (onder de 12 jaar) het drukst en besteden ze vooral meer tijd aan zorgtaken dan mensen zonder (jonge) kinderen. Overigens is de tijd besteed aan zorgtaken tussen 2006 en 2016 bij mensen met én zonder jonge kinderen teruggelopen.

Verschillen in de tijdsbesteding aan betaald werk hangen ook samen met achtergrondkenmerken: mannen besteden meer tijd aan betaald werk dan vrouwen, 18-34-jarigen werken meer dan 35-64-jarigen, en hogeropgeleiden werken meer dan lageropgeleiden.

Toenemende gevoelens van opgejaagdheid

In het Tijdsbestedingsonderzoek (TBO) hebben mensen gedurende een week iedere dag aangegeven hoe opgejaagd zij zich die dag voelden. Daaruit blijkt dat de ervaren opgejaagdheid tussen 2006 en 2011 is toegenomen; ook in 2016 ligt dit hoger dan in 2006. Voelde in 2006 nog 1 op de 3 Nederlanders zich ten minste 1 dag per week opgejaagd, dit aandeel was bijna 40% in 2016. Hogeropgeleiden en mensen met kleine kinderen voelen zich relatief vaak opgejaagd, wat overeenkomt met de eerdere observatie dat deze groepen ook de meeste tijd besteden aan het totaal van arbeid en zorg.

Mannen zijn in totaal meer tijd kwijt aan de combinatie van arbeid en zorg, maar toch voelen vrouwen zich in een week vaker opgejaagd dan mannen. Een verklaring kan liggen in verschillen in de vrije tijd. Zo hebben vrouwen minder vrije tijd dan mannen Vrije tijd en blijkt uit onderzoek ook dat vrouwen in hun vrije tijd minder kunnen uitrusten; dit komt onder andere doordat zij zich verantwoordelijk voelen voor hun partner en kinderen (Portegijs et al. 2016).