De sociale staat van Nederland 2017

De Nederlandse bevolking telt meer dan 17 miljoen mensen. Tussen 1990 en 2015 nam de bevolking toe met 2,0 miljoen mensen. Het aandeel Nederlanders met een migratieachtergrond nam toe.

De vergrijzing in de Nederlandse bevolking neemt verder toe. Nederlanders worden steeds ouder en blijven vitaler. Steeds meer ouderen blijven langer thuis wonen.

Het aantal huishoudens steeg sterker dan het aantal personen, naar 7,7 miljoen huishoudens in 2015, wat een stijging van 26% ten opzichte van 1990 betekent. Dit komt doordat steeds meer mensen alleen wonen, bijvoorbeeld door het toegenomen aantal echtscheidingen tot bijna 40%.

Het bruto binnenlands product (bbp) nam tussen 1990 en 2016 toe met 68%. Tussen 1990 en 2001 stijgt het inkomen van Nederlanders met gemiddeld 1,3%. Na 2001 daalt het inkomen met 0,6% per jaar.

De stemming van Nederlanders over de economie is in 2017 – na een dip tussen 2008 en 2013 – weer positief. In tijden van economische crisis staan economie en werk hoog op de publieke agenda. Nu de crisis voorbij is, komen andere zorgen terug. In 2017 maakt men zich zorgen over immigratie, de manier van samenleven en de gezondheidszorg.

Bevolkingsgroepen verschillen van elkaar in opvattingen. Er zijn grote verschillen tussen hoog- en laagopgeleiden en mensen met en zonder politiek zelfvertrouwen. Er zijn ook verschillen naar leeftijd, sekse en inkomen; deze lijken betrekkelijk stabiel. Er is recent wel een opvallend afgenomen steun voor referenda onder hoogopgeleiden.

In de opvattingen over morele kwesties, de vrijheid van meningsuiting, het milieu, de multiculturele samenleving en de Europese Unie, deden zich sinds 1990 grosso modo geen enorme verschuivingen voor. Van de veelgehoorde ‘ruk naar rechts’ is geen sprake. Natuurlijk veranderde er wel iets: de steun voor de vrijheid van meningsuiting daalde, over immigranten werd men iets positiever en de steun voor het EU-lidmaatschap is in 2016/’17 lager dan in 1996.

In vergelijking met andere Europeanen hebben Nederlanders veel vertrouwen in het parlement, zijn ze optimistisch over de richting die het land op gaat en hebben ze een internationale oriëntatie. Nederlanders hebben meer vertrouwen in rechters en het bedrijfsleven dan in de regering en de kerken. Het vertrouwen in kerken nam vanaf 2000 sterk af. Het vertrouwen in de politiek is beweeglijk, maar het politiek cynisme nam de laatste 25 jaar niet toe.

De Nederlandse bevolking is steeds hoger opgeleid. Tussen 1990 en 2016 is het aandeel laagopgeleiden onder de 25-64-jarigen gedaald van 45% naar 23%. Vrouwen doen het beter in het hoger onderwijs dan mannen, 56% van de vrouwen haalt een diploma in het hoger onderwijs tegenover 44% van de mannen.

De prestaties van de huidige generatie scholieren in het basis- en voortgezet onderwijs zijn voor met name wiskunde en rekenen slechter dan vijftien tot twintig jaar geleden. Dit terwijl er juist sterk is ingezet op verbetering van prestaties en excellentie.

Passend onderwijs is niet voor alle kinderen even toegankelijk. Hoger opgeleide ouders kennen beter de weg bij instanties en krijgen meer voor elkaar voor hun kinderen: hun kinderen komen eerder in hoge opleidingen terecht, en deze ouders hebben meer invloed op passend onderwijs voor hun kind.

De Nederlandse bevolking neemt, meer dan die in de meeste Europese landen, deel aan een leven lang leren. In Nederland nam in 2016 bijna 19% van de volwassenen recent (de afgelopen vier weken) deel aan een opleiding of training. Volwassenen blijven leren om – ook in de toekomst- aan het werk te blijven op de snel veranderende arbeidsmarkt.

De tevredenheid met het eigen inkomen is, na een kleine daling, bij de meesten weer terug op het niveau van 2010. Steeds meer mensen vinden wel dat de inkomensverschillen kleiner moeten worden.

De koopkracht van de meeste groepen Nederlanders was in 2014 nog niet helemaal hersteld na de crisis. Wel hadden mensen meer te besteden dan aan het begin van de eeuw.

Het aantal arbeidsongeschiktheidsuitkeringen lijkt zich te stabiliseren. Het aantal verstrekte uitkeringen steeg tussen 1990 en 2016 van 3,8 miljoen naar 5,1 miljoen. Deze toename kan worden toegeschreven aan de vergrijzing, ontwikkelingen in het beleid en conjuncturele golfbewegingen in de economie. Ook de bevolkingsgroei speelt hier mee.

De ontwikkeling van het aandeel mensen dat in armoede leeft (volgens het niet-veel-maar-toereikendcriterium) kent golfbewegingen. Het is de laatste paar jaar gedaald, maar ligt in 2017, met 6,6%, hoger dan in 1990 (toen was 5,7% arm). Uitkeringsgerechtigden (31% in 2017) en eenoudergezinnen (22% in 2017) zijn de afgelopen 25 jaar de groepen met veruit het hoogste armoederisico. Een op de negen zelfstandigen (11%) bevond zich in 2014 onder de armoedegrens.

Steeds meer mensen werken in Nederland. De afgelopen 25 jaar is de arbeidsparticipatie fors toegenomen, in 2016 is dit bijna 75%. Dit geldt vooral voor ouderen en vrouwen.

De dominante ontwikkelingen op de arbeidsmarkt van de afgelopen 25 jaar zijn de groei van het parttime werken en van het aandeel zelfstandigen. Nederlanders zijn kampioen deeltijdwerken. Vooral vrouwen werken parttime. Nederland kent steeds meer zzp-ers.

Mannen besteden gemiddeld 46 uur en vrouwen gemiddeld 45 uur per week aan de som van de zogenaamde verplichte activiteiten. De totale tijd die wordt besteed aan betaald werk, zorgtaken en onderwijs ligt in 1990 ongeveer even hoog als in 2016. Ongeveer een op de drie Nederlanders ervaart tijdsdruk. Vrouwen ervaren meer tijdsdruk dan mannen.

18% van de werknemers in het onderwijs heeft burn-outklachten. Door de toenemende werkdruk neemt het werkplezier voor een groot deel van het onderwijspersoneel af. ZZP-ers in de financiële dienstverlening scoren het slechtst: 17% van hen heeft serieuze burn-outklachten. Dit komt bij hen wel terug in de ontevredenheid met het werk.

In de periode 1990-2015 is de gezondheid verder verbeterd. De levensverwachting is toegenomen. Mensen overlijden op steeds hogere leeftijd.

Vooral ouderen hebben jaarlijks meer contact met de huisarts en de medisch specialist. De bevolking als geheel gaat juist minder vaak naar de huisarts. Steeds meer mensen bezoeken een fysiotherapeut.

De fysieke mobiliteit is sterk verbeterd, met name onder mensen van middelbare leeftijd en ouderen. De levensverwachting in goede gezondheid en de levensverwachting zonder fysieke beperkingen zijn toegenomen. Tussen 2008 en 2017 is er weinig verandering gekomen in het percentage mensen dat mantelzorg verleent.

Het percentage in de bevolking dat een chronische ziekte heeft is toegenomen, evenals het percentage dat meerdere chronische ziekten heeft. Een van de opvallendste ontwikkelingen in het straatbeeld is dat het aantal mensen met overgewicht in de loop der tijd gestaag is toegenomen.

Het aantal leden van een politieke partij neemt af (van 325.000 in 1990 tot 265.000 in 2017), dat geldt niet voor de belangstelling voor de politiek. Sinds 1990 is de opkomst bij algemene verkiezingen redelijk constant. De opkomst is het hoogst bij Tweede Kamerverkiezingen, zo rond de 80%.

Het aantal vakbondsleden (sinds 2000) is behoorlijk afgenomen, vooral door een beperkte aanwas van jongeren. Over een periode van 25 jaar was het totale aantal leden van de drie grootste vakverenigingen het grootst in 2000. Destijds waren bijna 1,8 miljoen mensen lid; dat is sindsdien geleidelijk gedaald naar bijna 1,5 miljoen in 2016.

Ook het aantal leden van de vijf grootste kerken en het Nederlands Bijbelgenootschap is geleidelijk gedaald (van 8,6 miljoen in 1994 naar bijna 6 miljoen in 2015). Vooral de Rooms-Katholieke Kerk en de Protestantse Kerk in Nederland zagen hun ledenaantal sterk teruglopen. Het aantal moslims is de afgelopen 25 jaar in ons land ongeveer verdubbeld.

Vooral mannen, ouderen, kerkgangers, autochtone Nederlanders en hogeropgeleiden zijn als vrijwilliger actief. Het percentage Nederlanders dat aangeeft vrijwilligerswerk te verrichten is sinds 1990 redelijk constant gebleven. De vrijgevigheid van Nederlanders en het percentage vrijwilligers is vrij stabiel (tussen de 20 en 30%). Vrijwilligers zijn de afgelopen tien jaar gemiddeld wel iets meer tijd kwijt aan hun vrijwilligerswerk.

Nederlanders besteden per week 47,1 uur aan vrijetijdsactiviteiten. Mannen, 65-plussers, lageropgeleiden en mensen zonder jonge kinderen of werk hebben de meeste vrije tijd.

De trends in het bereik van cultuur zijn wisselend. De populariteit van klassieke muziek daalt gestaag, popmuziek heeft een groter bereik gekregen. Na een aanvankelijke daling in de jaren negentig steeg het aandeel van de bevolking dat minstens een keer in een jaar een museum bezoekt.

Net als in 1990 gaat in 2016 de meeste vrije tijd naar het gebruik van media en ICT. De digitalisering en de opkomst van het internet hebben voor veranderingen in het medialandschap gezorgd, maar nieuwe media zijn vooral nog een aanvulling op (of gedeeltelijke vervanging van) de traditionele media.

Ongeveer de helft van de bevolking sport wekelijks. Het individueel of ongeorganiseerd sporten is anno 2016 populairder dan het sporten in verenigingsverband, maar het lidmaatschap van sportverenigingen is sinds 2000 niet meer gedaald.

44% van de Nederlanders heeft in 2016 veel of zeer veel vertrouwen in de rechtspraak, het hoogste aandeel in ten minste zes jaar. Een steeds kleinere meerderheid, maar nog altijd 71%, vindt dat misdaden in Nederland in het algemeen te licht worden bestraft. Rechters leggen steeds vaker gevangenisstraffen van korte duur op en steeds minder vaak geldboetes.

De ondervonden en de geregistreerde criminaliteit zijn in het afgelopen decennium gedaald. Het aandeel slachtoffers daalde in dezelfde periode, van 28% in 2005 naar 17% in 2016. Net als nu werden twintig jaar geleden mannen, jongeren en hoogopgeleiden ook al relatief vaak slachtoffer.

In 2016 zei 35% van de bevolking zich wel eens onveilig te voelen, een geleidelijke afname sinds de eeuwwisseling. Deze gevoelens komen overwegend voor bij dezelfde groepen (vrouwen, hogeropgeleiden, migranten) als ruim twintig jaar geleden, met uitzondering van ouderen: zij voelden zich destijds het vaakst onveilig, tegenwoordig zijn dat de jongeren.

Het aandeel minderjarige verdachten blijft dalen en is in 2015 40% lager dan in 2005 (unieke personen). Het is de politie gelukt de meeste landelijke doelstellingen te realiseren, hoewel het ophelderingspercentage achterblijft. De tevredenheid van Nederlanders over de politie, in het algemeen en in de eigen buurt, is in 2016 op alle fronten gegroeid.

Het wonen is over de jaren duurder geworden: de gemiddelde woonlasten stegen van 360 euro per maand in 1994 naar 700 euro per maand in 2015. Dit komt vooral door de nettowoonlasten; de bijkomende uitgaven (energie enz.) stegen minder snel. Dat de woonlasten stegen betekent niet automatisch dat huishoudens een groter deel van hun inkomen aan wonen zijn gaan besteden.

Inspanningen van bewoners voor hun buurt zijn in krachtwijken (achterstandswijken) toegenomen tussen 2012 en 2015. Mensen met een migratieachtergrond, met name de tweede generatie, leveren hieraan een grote bijdrage.

Corporatiehuurders zijn steeds vaker huurders met een laag inkomen. Had in 1990 12% een laag inkomen, in 2015 was dat 45%. Dit past in de doelstelling om deze woningen te reserveren voor de laagste inkomens. Maar het lijkt ook extra spanningen te genereren tussen buren. Ruim een op de tien corporatiehuurders zegt vaak last te hebben van de buren.

De tevredenheid met koophuizen ligt beduidend hoger dan die met huurhuizen, hoewel ook daar zo’n 80% van de bewoners (zeer) tevreden is. Mensen met een huurhuis zijn, gegeven de kwaliteit van hun woningen, meer tevreden dan woningeigenaren.

De recente economische groei vertaalt zich nog niet in een betere kwaliteit van leven. In de afgelopen 25 jaar is de objectieve leefsituatie in Nederland verbeterd (met bijna 7%); het geluk en de tevredenheid met het leven bleven ongeveer gelijk (rapportcijfer 8-). Mensen met een slechte leefsituatie werden evenwel iets minder tevreden met het leven (van een 6,8 in 2004 naar een 6,6 in 2017).

Er is een groep gedepriveerden met een lage kwaliteit van leven, die geen kansen ziet om vooruit te komen in het leven en daar zelf ook nauwelijks mogelijkheden voor heeft. Deze groep is in omvang beperkt (zo’n 5% van de bevolking), maar blijft door de tijd stabiel.

Na afnemende verschillen tussen 2008 en 2015, werden de afgelopen twee jaar de verschillen weer groter tussen gezonde en ongezonde mensen, hoog- en laagopgeleiden, werkenden en niet-werkenden, en hoge en lage inkomens.

Het gevoel regie te hebben over het eigen leven is belangrijk voor de ervaren kwaliteit van leven. Moderne (digitale) vaardigheden spelen een belangrijke rol in de huidige maatschappij. Het belang van opleiding en leeftijd neemt daardoor iets af.

Over het SCP

Het Sociaal en Cultureel Planbureau is een interdepartementaal, wetenschappelijk instituut, dat - gevraagd en ongevraagd - sociaalwetenschappelijk onderzoek verricht. Het SCP rapporteert aan de regering, de Eerste en Tweede Kamer, de ministeries en maatschappelijke en overheidsorganisaties. Het SCP valt formeel onder de verantwoordelijkheid van de minister van Volksgezondheid, Welzijn en Sport. Het SCP is opgericht bij Koninklijk Besluit op 30 maart 1973.

Contact

Voor meer informatie kunt u zich richten tot Rob Bijl: r.bijl@scp.nl of 088 984 6301 of de afdeling Persvoorlichting: pers@scp.nl of 06 2161 4433.

Redactie

Rob Bijl, Jeroen Boelhouwer en Annemarie Wennekers

Begeleiding

Stasja Cornelissen en Anouk de Wit

Visualisaties en realisatie digitale infographic

Optima Forma, Voorburg
Zimpa, Den Haag

Grafieken

Mantext, Moerkapelle


December 2017
ISBN: 978 90 377 0853 0